بیماریهای نقص ایمنی، بر توانایی بدن در مبارزه با عفونتها و میکروبهای بیماریزا تاثیر میگذارند. در این نوع بیماریها، ویروسها، باکتریها و قارچهای بیماریزا میتوانند راحتتر باعث عفونت و بیماری شوند و بیماری ناشی از آنها هم اغلب شدیدتر است.
بیماریهای نقص ایمنی به دو دسته اکتسابی و مادرزادی تقسیم میشوند. به بیماریهای نقص ایمنی مادرزادی، اختلالات نقص ایمنی اولیه هم میگویند و برعکس نوع اکتسابی، از همان ابتدای تولد بیمار را درگیر میکنند. بیماریهای نقص ایمنی اکتسابی یا اختلالات ثانویه، به دلایل مختلفی، مانند: عفونت با برخی ویروسها یا ابتلا به برخی سرطانها ایجاد شده و شایعتر از اختلالات مادرزادی هستند.
در این مقاله از وبسایت دکتر فلاحپور، شما را با این اختلالات و علائم هرکدام بیشتر آشنا میکنیم.
سیستم ایمنی بدن ما چگونه کار میکند؟
پوست ما از ورود میکروبها به بدن جلوگیری میکند. عطسه و سرفه هم نوعی مکانیسم دفاعی هستند، که در کنار مژکهای راههای تنفسی و بینی، از ورود میکروبها و مواد خارجی به سیستم تنفسی ما جلوگیری میکنند. اسید معده هم میتواند میکروبهای بیماریزا را نابود کند. اگر عامل بیماریزایی بتواند از این سدها عبور کند، با گلبولهای سفید برخورد میکند، که به نوعی سربازهای بدن هستند و وظیفه نابودی میکروبها را برعهده دارند.
سیستم ایمنی بدن ما شامل اندامهای مختلفی است:
- طحال
- لوزهها
- مغز استخوان
- گرههای لنفاوی
در این اندامها، لنفوسیتها بالغ شده و به جریان خون آزاد میشوند. لنفوسیتها، دستهای از گلبولهای سفید هستند، که خود به دو نوع B و T، تقسیم میشوند.
به هر نوع عامل خارجی که وارد بدن ما میشود و یا به هر نوع عامل غیرطبیعی در بدن، آنتی ژن میگویند. لنفوسیتهای B و T، آنتی ژنها را شناسایی کرده و آنها را از بین میبرند. لنفوسیتهای B، با تولید پروتئینهایی به نام آنتی بادی، آنتی ژنها را غیرفعال میکنند. لنفوسیتهای T میتوانند آنتی ژنهای غیرفعال شده را نابود کنند.
موارد زیر، نمونههایی از انواع آنتی ژنها هستند:
- باکتریها
- ویروسها
- سلولهای سرطانی
- انگلها
در بیماریهای نقص ایمنی، توانایی بدن در شناسایی و نابودی این آنتی ژنها، کاهش مییابد.
علائم بیماریهای نقص ایمنی
صدها نوع اختلال نقص ایمنی وجود دارد. هر کدام از این بیماریها، نشانهها و علائم مخصوص به خود را دارند. با این حال، چند نشانه وجود دارد که بین این بیماریها مشترک هستند و نشان دهنده مشکلی در سیستم ایمنی بدن هستند.
افراد مبتلا به بیماریهای نقص ایمنی، دچار عفونتهای مکرر و شدیدی میشوند، که معمولا در
افرادی که سیستم ایمنی سالمی دارند، دیده نمیشود. عفونتهای زیر در این دسته از بیماران شیوع بالایی دارد:
- کونژکتیویت
- عفونتهای سینوسی
- برفک دهان
- سرماخوردگی
- بیماریهای مزمن لثه (ژنژیویت)
- پنومونی
- عفونتهای قارچی
شکم درد مزمن هم در این بیماران شیوع بالایی دارد. بعضی از افراد مبتلا به بیماریهای نقص ایمنی، دچار کاهش وزن شدید هم میشوند.
اگر خیلی راحت بیمار میشوید و بیماری شما هم مدت زیادی به طول میانجامد، باید به پزشک مراجعه کنید تا از نظر ابتلا به انواع بیماریهای نقص ایمنی بررسی شوید.
انواع مختلف بیماریهای نقص ایمنی
همانطور که گفتیم، بیماریهای نقص ایمنی، به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم میشود. بیماریهای نقص ایمنی اولیه به علت یک نقص ژنتیکی ایجاد میشوند و بیش از ۲۰۰ نوع مختلف دارند.
نمونههایی از اختلالات نقص ایمنی اولیه عبارتاند از:
- نقص ایمنی متغیر شایع (CVID): در این بیماری، میزان آنتی بادیهای خون بسیار کمتر از حد طبیعی است. بیماران مبتلا به این اختلال ایمنی، دچار عفونتهای مکرر گوش، سینوسها و سیستم تنفسی میشوند. همچنین خطر ابتلا به اختلالات گوارشی و برخی از انواع سرطانهای خون هم در این بیماران بیشتر است. علائم بیماری بیشتر در ۵ سال اول زندگی یا در دوران نوجوانی بروز پیدا میکند.
- نقص ایمنی مختلط شدید (SCID): این بیماری نوعی اختلال ایمنی مادرزادی بسیار شدید است که در صورت عدم درمان میتواند باعث مرگ در دوران شیرخوارگی شود. مشکل اصلی در این بیماری، اختلال در عملکرد لنفوسیتهای T است، که باعث افت ایمنی شدید میشود. بیماران مبتلا باید در اسرع وقت تحت پیوند مغز استخوان قرار بگیرند.
- بیماری گرانولوماتوز مزمن (CGD): در این بیماری، عملکرد سلولهای بیگانه خوار یا فاگوسیتها دچار اشکال است. بیماران مبتلا به CGD، در معرض ابتلا به بیماریهای باکتریایی و قارچی شدید قرار دارند.
بیماریهای نقص ایمنی ثانویه زمانی اتفاق میافتند، که یک منبع خارجی، مانند: یک ماده شیمیایی یا عفونت، بدن را ضعیف میکند. موارد زیر میتوانند باعث اختلالات نقص ایمنی ثانویه شود:
- سوختگی شدید
- شیمی درمانی
- رادیوتراپی
- دیابت
- سوء تغذیه
نمونههایی از اختلالات نقص ایمنی ثانویه عبارتاند از:
- ایدز یا سندروم نقص ایمنی اکتسابی: ایدز ناشی از ابتلا به ویروس HIV است. در این بیماری، سطح گروهی خاصی از لنفوسیتهای T، به شدت پایین میآید. این بیماری در اثر تماس با مایعات بدن فرد بیمار منتقل میشود.
- سرطانهایی که سیستم ایمنی را درگیر میکنند، مانند: انواع سرطانهای خون
- برخی بیماریهای عفونی پیچیده، مانند: هپاتیتهای ویروسی
- مولتیپل میلوما
علل و عوامل خطر
اختلالات اولیه نقص ایمنی بیشتر در اثر جهشهای ژنی ارثی ایجاد میشوند. دهها نوع جهش ژنتیکی مختلف میتواند باعث بیماریهای نقص ایمنی اولیه شود.
اختلالات نقص ایمنی ثانویه میتوانند به دلایل مختلفی ایجاد شوند، از جمله:
- بیماریهای مزمن (مانند دیابت یا انواع سرطانها)
- مصرف مواد مخدر
- پرتودرمانی و شیمی درمانی برای درمان سرطان
- بستری شدن طولانی مدت در بیمارستان
- مشکلات تغذیهای
عوامل خطر
افرادی که سابقه خانوادگی اختلالات نقص ایمنی اولیه را دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این اختلالات قرار دارند. بعضی از عفونتهای دوران بارداری هم میتواند در ابتلا به این بیماریها نقش داشته باشند.
هر چیزی که سیستم ایمنی شما را تضعیف کند، میتواند منجر به اختلالات نقص ایمنی ثانویه شود. به عنوان مثال، میتوان به قرار گرفتن در معرض مایعات بدن فرد آلوده به HIV یا پیوند عضو را نام برد.
با بالا رفتن سن هم به طور طبیعی سیستم ایمنی بدن ضعیف میشود. با افزایش سن، برخی از اندامهایی که گلبولهای سفید را تولید یا پردازش میکنند، کوچک میشوند و کارایی کمتری پیدا میکنند.
آنتی بادیها، یکی از اجزاء اصلی دفاع بدن در برابر میکروبها هستند. این مولکولها از جنس پروتئین هستند. به همین دلیل است که در سوء تغذیه، یا در کمبود پروتئین، ساخت این مولکولها دچار اشکال شده و سیستم ایمنی بدن ضعیفتر میشود.
کمبود خواب هم در تضعیف سیستم ایمنی موثر است. هنگام خواب، پروتئینهایی در بدن تولید میشود، که باعث تقویت سیستم ایمنی میشوند. اگر خواب کافی نداشته باشیم، تولید این پروتئینها به طور قابل توجهی کاهش مییابد.
سرطانها و داروهای شیمی درمانی که برای درمان آنها استفاده میشوند هم میتوانند باعث تضعیف سیستم ایمنی شوند.
بیماریهای نقص ایمنی چگونه تشخیص داده میشوند؟
پزشک برای تشخیص بیماریهای نقص ایمنی، از آزمایشها و معاینات زیر کمک میگیرد:
- بررسی سابقه پزشکی و علائمی که دارید.
- انجام یک معاینه فیزیکی کامل
- آزمایش خون برای بررسی تعداد گلبولهای سفید و سایر ردههای سلولی خون
- بررسی سطح لنفوسیتهای T خون
- بررسی سطح ایمونوگلوبولینهای خون
برای بررسی بیماریهای نقص ایمنی که لنفوسیتهای T را درگیر میکنند، میتوان آزمون پوستی انجام داد.
در آزمون پوستی، پروتئینهای آنتی ژنی مختلف به زیر پوست تزریق میشوند و سپس دو روز مهلت داده میشود. اگر پس از این مدت در محل تزریق قرمزی و سفتی وجود نداشته باشد، احتمال ابتلا به بیماریهای نقص ایمنی ناشی از اختلالات لنفوسیتهای T مطرح میشود.
بیوپسی از غدد لنفاوی یا مغز استخوان نیز ممکن است برای رسیدن به تشخیص ضروری باشد. با کمک این آزمایشها میتوان ابتلا به برخی انواع سرطانهای خون یا نارسایی مغز استخوان را بررسی کرد.
در مواردی که پزشک به اختلالات اولیه مشکوک باشد، آزمایش ژنتیک درخواست خواهد کرد تا وجود جهشهای ژنی را بررسی کند.
بیماریهای نقص ایمنی چگونه درمان میشوند؟
درمان بیماریهای نقص ایمنی معمولاً حول محورهای زیر میچرخد:
- پیشگیری از ابتلا به عفونتها تا حد امکان
- در صورت بروز عفونت، درمان سریع و به موقع
- تقویت بخشهای مختلف سیستم ایمنی
در درمان این بیماریها، معمولا از تجویز آنتی بیوتیکها و آنتی بادیهای مختلف کمک گرفته میشود. این داروها به پیشگیری و درمان عفونتها کمک میکنند.
برای درمان عفونتهای ویروسی در بیماران مبتلا به نقص ایمنی، از داروهای ضد ویروسی مانند: اسلتامیویر و آسیکلوویر کمک گرفته میشود. اینترفرونها هم در پیشگیری و درمان عفونتهای ویروسی موثر هستند.
در بعضی از سرطانهای خون و بیماریهایی که ناشی از ناتوانی مغز استخوان در تولید لنفوسیتها است، پیوند مغز استخوان میتواند کمک کننده باشد.
آیا می توان از اختلالات نقص ایمنی پیشگیری کرد؟
اختلالات نقص ایمنی اولیه قابل مدیریت و درمان هستند، اما هیچ راهی برای پیشگیری از آنها وجود ندارد.
سبک زندگی و اجتناب از برخی رفتارهای پرخطر در پیشگیری از بعضی از بیماریهای نقص ایمنی ثانویه موثر است. به عنوان مثال، میتوان با داشتن یک رژیم غذایی سالم و انجام فعالیت بدنی کافی، خطر ابتلا به برخی بیماریهایی که باعث نقص ایمنی میشوند، مانند دیابت نوع ۲ را کاهش داد.
اجتناب از رفتارهای پرخطر در پیشگیری از ابتلا به بیماریهایی مانند: ایدز و هپاتیتهای ویروسی موثر است. در مواردی که تماس با مایعات فرد بیمار وجود دارد، میتوان با استفاده از داروهایی خاص برای مدتی مشخص، از ابتلا به ایدز پیشگیری پیشگیری کرد. برای هپاتیت B هم واکسن وجود دارد و همه افراد باید آن را تزریق کنند.
گفتیم که داشتن خواب کافی برای داشتن سیستم ایمنی قوی ضروری است. خواب کافی و سالم نه تنها باعث تقویت سیستم ایمنی میشود، بلکه خطر ابتلا به بیماریهای مختلف را هم کاهش میدهد.